DERS NOTLARI

Kalıtım (soya çekim), anne ve babadaki özelliklerin oğul döllere geçmesine denir. Üremeyle sağlanır.

Çevrenin ve kalıtımın etkisiyle canlıda ortaya çıkan özelliklere karakter denir. Örneğin; göz rengi, boy uzunluğu, kan grubu birer karakterdir.

•  Yalnız Çevrenin Etkisiyle Belirlenen Karakterler

Çevre şartlarının meydana getirdiği kalıtsal olmayan değişiklikleremodifikasyon denir.

Beslenmeye bağlı olarak dişi embriyolardan kraliçe arı ve işçi arının meydana gelmesi, ortanca çiçeklerinin asitli topraklarda kırmızı, bazik topraklarda isemavi çiçek açması, birer modifikasyondur.

•  Kalıtım + Çevrenin Belirlediği Karakterler

Kalıtım ve çevrenin birlikte belirlediği karakterler de kalıtsal olmadığı için ve çevre etkili olduğu için birer modifikasyondur. Bu şekildekimodifikasyonlara örnek olarak bitki fidelerinde klorofilin oluşumu gösterilebilir. Bitki ana canlıdan klorofil sentezleme genini almışsa ve ışıktabüyütülürse, rengi yeşil olur. Klorofil geni taşıyan bitki ışık almayan ortamda büyütülürse klorofil sentezleyemez. Klorofil geni taşımayan tohumlar ışıkta bile çimlense yeşil renk oluşturamazlar. Böyle bitkilere albino denir.

•  Yalnız Kalıtımla Belirlenen Karakterler

Bir insanın kan grubu, parmak izleri, göz rengi gibi karekterler çevre şartı ne olursa olsun değişmez.

Çevrenin insan gelişimi ve fenotipi üzerindeki etkileri tek yumurta ikizleri üzerinde yapılan çalışmalarla incelenebilmiştir.

•  Tek yumurta ikizleri

Döllenmiş bir yumurta hemen mitoz bölünmelerle çoğalmaya başlar. Bazen ilk oluşan iki hücre (blastomerler) ana rahminde birbirinden ayrılarak ayrı ayrı gelişirse oluşan yavrulara tek yumurta ikizleri denir. Bu ikizlerin genotipleri ve fenotipleri aynıdır.
 

Şekil : Tek Yumurta İkizleri
 

•  Çift yumurta ikizleri

Normalde insanda her ay bir yumurta oluşturulur. Bazen aynı anda iki yumurta oluşturulur ve her yumurta iki ayrı sperm tarafından döllenir. Bu döllenen yumurtaların gelişmesinden ayrı yumurta ikizleri meydana gelir.

Çift yumurta ikizleri iki ayrı sperm ve yumurtadan meydana geldikleri için genotipleri ve fenotipleri birbirinden farklıdır. Bu ikizler ancak aynı zamanlarda doğmuş kardeşler kadar birbirine benzerler.

Şekil : Çift Yumurta İkizleri
 

Çift yumurta ikizleri oluşurken, iki ayrı yumurta,iki ayrı spermle döllenir. Oluşan zigotlar uterusun farklı kısımlarına tutunarak gelişir. Bu ikizlerin cinsiyetleri aynı olabileceği gibi farklı da olabilir.

I. KALITIMLA İLGİLİ KAVRAMLAR

• Alel Gen : Bir karakter, iki arkadaş kromozom (Homolog Koromozom) üzerinde bulunan iki genle kontrol edilir. Bu şekilde aynı karekter üzerine etki eden genlere alel gen’ler denir.

• Homozigot : Bir karakteri kontrol eden iki alel gen birbirinin aynısı ise buna homozigot denir. SS, dd, OO, XX gibi.

• Heterozigot : Bir karakteri kontrol eden iki alel gen birbirinden farklı ise buna heterozigot denir. Ss, Dd, XY gibi.

• Dominant (Baskın)'lık : Heterozigot durumda etkisini dış görünüşte gösteren gen’e baskın gen; bunun ortaya çıkardığı özelliğe debaskın özellik denir. Örnek; Bezelyede sarı renk, insanda beş parmaklılık, dil yuvarlama, vs.

• Resesif (Çekinik)'lik : Heterozigot durumda etkisini dış görünüşte gösteremeyen gen’e çekinik gen; bunun ortaya çıkardığı özelliğe deçekinik özellik denir. Örnek; Bezelyede yeşil renk, insanda O kan grubu, altı parmaklılık, vs.

• Genotip (İç görünüş) : Bir karakteri genlerle ifade etmeye denir. Ss, bb, DD gibi. Bir canlının genotipi sorulduğunda her karekterin ikişer harfle gösterilişi anlaşılmalıdır.

II. GAMET ÇEŞİDİ ve HESAPLAMASI

A. BİR KAREKTER BAKIMINDAN

Gametler, mayoz bölünmeyle meydana geldiği için, ana canlının yarısı kadar kromozon ve yarısı kadarda gen taşırlar.

1. Homozigot İken

2. Heterozigot İken

B. İKİ KARAKTER BAKIMINDAN

1. Homozigot İken

2. Heterozigot İken

C. BAĞLI GENLERDE GAMET ÇEŞİDİ

Bir kromozom üzerinde bulunan genlere bağlı genler denir. Bunlar, gametlere giderken beraber hareket ederler. (Ancak krosing-over olayıyla birbirinden ayrılabilirler.)
 

Bağlı genlerin bulunduğu durumlarda, bazı gametler ya oluşmaz, ya da diğerlerinden daha az oranda oluşur. Bunlar krosing-over sonucunda oluşan gametlerdir.

CİNSİYETE BAĞLI KALITIM

A. CİNSİYETİN BELİRLENMESİ

1. Eşeyin Modifikasyonla Belirlenmesi

• Bonellia isimli hortumlu hayvan, denizlerde yaşamakta ve döllenmiş yumurtalarını suya bırakmaktadır. Bu yumurtaların bazıları suda serbest olarak gelişirken, bazıları ana canlının hortumuna yapışarak gelişmesini tamamlar. Serbest gelişenlerin hepsi dişi, hortuma yapışarak gelişenlerin hepsi ise erkek olmaktadır. Buna göre, cinsiyeti hortumdan alınan bazı maddeler belirlemektedir.
• Bir halkalı solucan türünde, bireyler genç evrede iken (vücut az segmentli olduğu için) erkek olmakta, daha ileri yaşlarda ise (15 – 20 segmente ulaşınca) dişi olarak farklılaşmaktadır. Cinsiyet vücut büyüklüğüne göre belirlenmektedir.

2. Eşeyin Kromozomlarla Belirlenmesi

Bazı kromozomlar cinsiyeti belirleyen genleri taşırlar, bunlara gonozomdenir. Diğer kromozomlar ise vücut karekterlerini belirleyen genleri taşır.

Bunlara ise otozom denir. İnsanlarda kromozom formülü şu şekildedir.

B. İNSANDA EŞEYE BAĞLI KALITIM

İnsanlarda bazı karakterler sadece X kromozomu üzerinde, bazıları sadece Y kromozomu üzerinde, bazıları ise hem X hem de Y kromozomunda aktarılmaktadır.

a. Renk Körlüğü : X kromozomu üzerindeki çekinik bir genle aktarılır. r : Renk körlüğü genini, R : Normal görme genini gösterir.

X kromozomu ile aktarılan karakterlerle ilgili olarak,

• Bir dişinin hasta olabilmesi için hem annesinden, hem de babasından hastalık genini alması gerekir.
• Hasta dişinin babası mutlaka hastadır.
• Hasta bir kadının bütün erkek çocukları mutlaka hasta olur.

b. Sadece Y ile Aktarılanlar: Y kromozomunun X ile homolog olmayan bölgesinde aktarılan; kulak kıllılığı, ayak parmaklarının yapışık olması, balık pulluluk, sakal – bıyık gibi bazı karekterlerdir.

Y kromozomu ile aktarılan karakterler;

• Sadece erkeklerde görülür.
• Hasta babanın sadece bütün erkek çocukları hastadır.
• Genlerin baskınlığı veya çekinikliği önemli değildir. Çünkü etkilerini örtecek başka bir alel gen yoktur.

c. Hem X Hem Y ile Aktarılanlar: X ve Y kromozomunun homolog bölgesindeki genlerle aktarılırlar. Otozomlardaki normal karakterler gibi kalıtılırlar. Yani hem erkek hem dişilerde, aynı oranlarda görülebilirler. İnsandaki tam renk körlüğü ve diğer bazı göz rahatsızlıkları böyle aktarılır.